Ո՞ր հոդվածի պատճառով է Փաշինյանը քննադատել Բայդենի վարչակազմին

Թրամփի միջնորդությամբ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև կնքված համաձայնագիրը ազդարարում է Եվրոպայի ամենաերկարատև հակամարտություններից մեկում ԱՄՆ-ի հրապարակային ներգրավվածության մասին: Սակայն արարողությունը, հնարավոր է, որ շատ շուտ է տեղի ունեցել՝ առաջացնելով մի դինամիկա, որը կարող է սպառնալ երկարատև խաղաղությանը, ասվում է ԱՄՆ նախկին պետքարտուղարի՝ Եվրոպայի և Եվրասիայի հարցերով օգնական Ջեյմս Օ'Բրայենի հոդվածում, որը հրապարակվել է «Միջազգային հարաբերությունների եվրոպական խորհուրդ» վերլուծական կենտրոնի (The European Council on Foreign Relations) կողմից։

«Օգոստոսի 8-ին ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը հանդիպել է Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների հետ՝ շրջանակային համաձայնագրի մասին հայտարարելու համար, որը կարող է վերջ դնել երկու երկրների միջև երկարամյա հակամարտությանը։ Համաձայնագրի դրույթներից շատերը գործում են արդեն գրեթե մեկ տարի, սակայն Սպիտակ տան արարողությունը արագ գործողություններ է պահանջում այն պահպանելու համար։ Եվրոպացիները կարող են ազդել այս գործընթացի վրա և նրանց ազդեցությունն աճում է, քանի որ ուշադրությունն ավելի ու ավելի է կենտրոնանում տարածաշրջանի համաշխարհային շուկաներին հնարավոր ինտեգրման վրա։

Համաձայնագրի կենտրոնական մասը Հայաստանի համաձայնությունն է, որը թույլ է տալիս իր տարածքի 43 կիլոմետրանոց հատվածը օգտագործել ԱՄՆ-ի կողմից ղեկավարվող միջանցքի համար, որը կապում է Ադրբեջանը Նախիջևանի շրջանի հետ՝ Իրանի և Թուրքիայի հետ սահմանին: Դրա նպատակը «Թրամփի միջազգային խաղաղության և բարգավաճման երթուղին» (TRIPP) Կենտրոնական Ասիայից Ադրբեջանի, Հայաստանի և Թուրքիայի միջով դեպի համաշխարհային շուկաներ տանող խոշոր առևտրային երթուղու մաս դարձնելն է:

Թեև սա կարևոր իրադարձություն է, այնուամենայնիվ իմ՝ տասնամյակների ընթացքում խաղաղ բանակցությունների ոլորտում ձեռք բերված փորձը ցույց է տալիս, որ միջազգային դիտորդները հեռանում են հանդիսավոր արարողություններից միայն այն դեպքում, երբ գոհ են մնում ձեռքբերումներից, մինչդեռ կողմերը կենտրոնանում են այն ամենի վրա, ինչին հասնել չի հաջողվել։ Այժմ կա վտանգ, որ Սպիտակ տանը տեղի ունեցած միջոցառումը կարող է դրդել մի գործընթացի, որը կխաթարի խաղաղության հեռանկարները։

Նախ, վերջնական համաձայնագիր չի կնքվի առնվազն մեկ տարի, քանի որ Ադրբեջանը պնդում է, որ Հայաստանը պետք է փոխի իր Սահմանադրությունը։ Հայաստանի Սահմանադրության ցանկացած փոփոխություն չի իրականացվի մինչև հաջորդ տարվա ընտրությունները, որոնք այժմ, ամենայն հավանականությամբ, երկրորդ պլան կմղվեն այս հարցով։

Համաձայնագիրը նաև բացառել է միջանցքի հաջողության համար կարևոր աջակցություն ունեցող հիմնական կողմերին, ինչպիսիք են Ռուսաստանը, Իրանը և Թուրքիան, որի տարածքով ապրանքների տեղափոխումն անհրաժեշտ կլինի միջանցքի կենսունակությունն ապահովելու համար։ Միջանցքի երկարաժամկետ հեռանկարների վերաբերյալ անորոշությունը կարող է գրավել արագ շահույթ փնտրող ավանտյուրիստներին, ինչը կխթանի կոռուպցիան և նախագիծը կդարձնի ավելի խոցելի։

ԵՄ-ն կարող է օգնել այս հարցում։ Եվրոպական կապիտալը կարող է դառնալ միջանցքի ապահովման և ֆինանսավորման ամենաէժան և հուսալի միջոցը՝ ապահովելով դրա հաջողությունը։ Սակայն ԵՄ-ն պետք է ավելացնի Հայաստնին տրամադրվող օգնությունը և ներդրումները։

Արդյոք TRIPP-ին վիճակված է դառնալ ևս մեկ «Թրամփի լիճ»՝ ջրամբար Սերբիայի և Կոսովոյի սահմանին, որտեղ ԱՄՆ նախագահը փորձել է բրենդ ստեղծել՝ փաստացի չլուծելով հակամարտությունը:

Անհարմար է նման թերահավատ հարց տալ դրական իրադարձությունից անմիջապես հետո։ Արարողությունը բացահայտել է երկու ճշմարտություն. ԱՄՆ-ը կարևոր խաղացող է Ռուսաստանին վաղուց պատկանող Հարավային Կովկասում և խաղաղությունը հասանելի է, նույնիսկ եթե երկու երկրների քաղաքական գործիչները (հատկապես Ադրբեջանի) իրենց հասարակությանը պատրաստեն պատերազմի։ Սա նաև վկայում է կրիտիկական կարևորություն ունեցող տարածաշրջանի գործերին Թրամփի անձնական մասնակցության մասին, որը ապագայում կարող է հսկայական տնտեսական օգուտներ բերել։ Ավելին, Թրամփի մասնակցությունը, հնարավոր է, առանցքային գործոն է դարձել այս համաձայնագրի կնքման գործում։

Բայդենի վարչակազմում մենք չառաջարկեցինք նախագահին անձամբ մասնակցել այս գործընթացին, քանի որ կային մտահոգություններ կապված 2023 թվականին Լեռնային Ղարաբաղից փախած տասնյակ հազարավոր հայերի հետ, ինչպես նաև Ադրբեջանի կողմից քաղաքացիական հասարակության նկատմամբ իրականացվող ճնշումների՝ ներառյալ USAID-ի արտաքսման սպառնալիքները։ Այժմ Թրամփի վարչակազմը ինքն է դադարեցրել USAID-ի ֆինանսավորումը, իսկ Սպիտակ տանը տեղի ունեցած արարողությունն ազդակ է, որ Վաշինգտոնն այլևս մտահոգված չէ Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղում 2020 և 2023 թվականներին իրականացված ռազմական գործողություններով։ Բայդենի մոտեցումը գործնականում հավասարազոր էր խաղաղության, որը առանցքային կողմերը կիրականացնեն համաձայնության հասնելուց անմիջապես հետո:

Իլհամ Ալիևը չստացավ Հայաստանից իր ցանկացած լիակատար զիջումները, բայց նա շատ բան շահեց։ Ալիևը հեռացավ համաձայնագրով, որը խորացնում է իր հարաբերությունները Միացյալ Նահանգների հետ՝ տրամադրելով օգնություն Նախիջևանը կապելու համար և խոստանալով ամերիկյան ներդրումներ միջանցքում։ Բայդենի թիմի կողմից առաջարկված գործնական խաղաղության հիմնասյուներից մեկը ԱՄՆ-ի խոստումն էր պատժամիջոցներ կիրառել այն պաշտոնյաների և ընկերությունների նկատմամբ, որոնք կկառուցեն, կշահագործեն կամ կօգտագործեն միջանցքը առանց Հայաստանի համաձայնության։ Ալիևի տեսանկյունից՝ ԱՄՆ-ի կողմից այս փուլում՝ նախքան Հայաստանի կողմից իր սահմանադրության փոփոխման վերջին քայլը կատարելը և «միջանցքին» աջակցություն խոստանալը կարող է նշանակել, որ այդ լծակն արդեն կորսված է։ Պարզ ասած, ԱՄՆ-ն վճարել է կանխավճար, մինչդեռ Ալիևին մնում է պարզապես կրկնել խաղաղության երաշխիքները, որոնք նա նախկինում արդեն բազմիցս տվել է։

Հայաստանի համար խաղաղությունից էական դիվիդենտներ չեն լինի՝ ո՛չ Թուրքիայի հետ բաց սահման, ո՛չ էլ լրացուցիչ ներդրումներ Հայաստանի օգտին (բացի ԱՄՆ նախկին պետքարտուղար Էնթոնի Բլինքենի՝ 2024 թվականի ապրիլին տված խոստումներից և օգոստոսի 8-ին ստորագրված ԱՄՆ-ի և Հայաստանի միջև համաձայնագրից)․ կլինի միայն Ադրբեջանի տարբեր հատվածները միացնող միջանցքը։ Հայաստանում նախընտրական քարոզարշավը տեղի կունենա Սահմանադրության մեջ հարկադիր փոփոխություններ կատարելու հեռանկարի նշանով։ Սա չափազանց անհայտի կլինի Հայաստանում և էլ ավելի կվնասի Փաշինյանին։

Սա ամոթ է։ Փաշինյանը խիզախ և հեռատես առաջնորդ է եղել։ Հայաստանը, որը թույլ է և կախված է Մոսկվայից, կամ բևեռացված է, ինչպես հարևան Վրաստանը, անկասկած չի կարողանա գնալ խաղաղության համար անհրաժեշտ կոշտ փոխզիջումների։ Իսկ Հայաստանը, որը չի կարող պահպանել համաձայնագիրը, խոցելի կլինի Մոսկվայի կամ Բաքվի միջամտության համար։

Սպիտակ տան արարողությունն իսկապես հզոր ազդակ է եղել Մոսկվային, որը երկար ժամանակ Հարավային Կովկասը համարում էր իր ազդեցության գոտին, բայց այժմ թուլացել Է Ուկրաինայի կողմից, պատժամիջոցներով և ինչպես Երևանի, այնպես էլ Բաքվի հետ սուր տարաձայնություններով:

Այնուամենայնիվ, սա միայն աստիճանական և հնարավոր է, միայն ժամանակավոր ազդեցություն է։ Թրամփը, կարծես, շտապում է փոխզիջում գտնել Վլադիմիր Պուտինի հետ։ Պատժամիջոցների մեղմացումը, Ուկրաինայի հետ հրադադարը կամ ԱՄՆ նախագահի հետ ցանկացած փոխըմբռնում Մոսկվային թույլ կտա Կովկասում, հատկապես Հայաստանում, ակտիվացնել իր ազդեցությունը, որտեղ նա արդեն ունի (թույլ) վստահված անձինք և անվտանգության բազաներ։

Չնայած նրան, որ հակառուսական տրամադրություններն այժմ լայնորեն տարածված են Հայաստանում, այնուամենայնիվ Ռուսաստանը, Մոլդովայում, Ռումինիայում և Վրաստանում անցկացվող քարոզարշավների միջոցով, սովորել է օգնել իր թեկնածուներին՝ առանց բացասական արձագանք առաջացնելու և անպայման կկիրառի այս մեթոդները նաև Հայաստանի ընտրությունների ժամանակ։

Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը Վաշինգտոնում կայացած հանդիպմանը ներկա չի եղել և չի հիշատակվել դրանում։ Խնդիրն այն է, որ միջանցքի հաջողությունը կախված է համաշխարհային շուկաների ճանապարհների հասանելիությունից, իսկ թուրքական նավահանգիստները միակ մասշտաբային տարբերակն են։ Այսպիսով, հենց Թուրքիան է որոշելու՝ արդյոք միջանցքը կարդարացնի իր սպասելիքները, թե ոչ։ Սակայն Հայաստանի և Թուրքիայի միջև սահմանը մնում է փակ և հավանաբար, այդպես էլ կմնա մինչև խաղաղության վերջնական պայմանագրի ստորագրումը, իսկ գինը, հավանաբար, կբարձրանա, եթե Հայաստանը չփոխի իր Սահմանադրությունը։

Մինչ խոստացված տարածաշրջանային սուպերմայրուղու բացումը՝ այս կարճ միջանցքի միակ իրական սպառողը Բաքուն կլինի։ Այս անորոշության պայմաններում ծրագրի առաջին մասնակիցները կարող են հետապնդել կարճաժամկետ օգուտներ, ինչպիսիք են բարենպաստ պայմաններով չափազանց մեծ վարկեր վերցնելը, շահագրգիռ բանկերից լրացուցիչ վարկեր ստանալու համար շինարարական պայմանագրեր օգտագործելը կամ կոնցեսիան երրորդ անձանց արագ վաճառելը: Այս սպեկուլյատիվ կապիտալիզմի յուրաքանչյուր քայլ կստեղծի կաշառակերության, անարդյունավետության և մանիպուլյացիայի հնարավորություններ:

Եվրոպական գումարները կարող են միջանցքի հաջողության բանալին դառնալ։ Խնդիրների իմացության և արդեն կատարված նախապատրաստական աշխատանքների շնորհիվ եվրոպացիները կարող են ապահովել թափանցիկություն, որը կրիտիկական կարևորություն կունենա գիշատիչ պետությունների կողմից զավթումը կանխելու համար։ Պարսից ծոցի և Կենտրոնական Ասիայի պետությունները, որոնք զբաղվում են հանածո վառելիքի արդյունահանմամբ, կարող են զգալի միջոցներ ունենալ, բայց քիչ հնարավորություններ ունեն Ռուսաստանին և Իրանին զսպելու համար։ Հիմնվելով ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր հատվածում իմ աշխատանքային փորձի վրա՝ ես կարծում եմ, որ շատ քիչ հավանական է, որ Ամերիկյան զարգացման ֆինանսավորման ընկերությունը կկարողանա արագորեն բավարար միջոցներ հատկացնել նման մասշտաբի նախագծին աջակցելու համար։

Եթե այս միջանցքը մոտ ապագայում գլոբալ ցանցի չվերածվի, այն գրեթե բացառապես Ադրբեջանի համար հետաքրքրություն կներկայացնի։ Սա Մոսկվայից կախված և կոշտ դիրքորոշում ունեցող հայ պաշտոնյաներին կդրդի այն որպես լծակ օգտագործել Ադրբեջանի հետ հարաբերություններում։ Իրավիճակը կարող է ծագել մեկ կամ երկու տարի հետո, երբ Ադրբեջանը կարող է հայտարարել այդ միջանցքի անվտանգությունն ապահովելու ԱՄՆ-ի համաձայնության մասին։

Սա վկայում է վերջին խնդրի մասին. միջանցքի պաշտպանության պատասխանատվությունը, կարծես թե, խուսափում է բազմաթիվ խաղացողների ուշադրությունից։ Դատելով մասնավոր զրույցներից՝ ամերիկյան զորքերը կարող են տեղակայվել այնտեղ՝ ԱՄՆ-ի առևտրային շահերը պաշտպանելու համար, եթե դրանք մինչ այդ արդեն լինեն։ Թեև սա նման է 19-րդ դարի վերջի «թնդանոթային դիվանագիտության», որը դուր է գալիս Թրամփին, այդպիսի քայլը քիչ հավանական է թվում։ Բիզնեսի համար անխոհեմ կլիներ ենթադրել, որ նախագահը, որը դեմ է ինտերվենցիային՝ ամերիկյան զորքեր կուղարկի մի տարածք, որտեղ Ռուսաստանը, Իրանը, Թուրքիան, իսկ այժմ նաև կրկնակի հաղթական Ադրբեջանը կարող են արագ սրել իրավիճակը։

Լոնդոնի, Բեռլինի և Փարիզի անդրկուլիսյան ակտիվությանը չնայած, Վաշինգտոնն այժմ այս հարցի շուրջ ուշադրության կենտրոնում է։ Իրականությունն այն է, որ Բաքուն և Երևանը Եվրոպան չեն համարում Ռուսաստանին բավարար հակակշիռ։

Սա պետք է դրդի Եվրոպային՝ վերանայել իր գործիքները՝ սահմանների հակամարտությունների հետ փոխգործակցելու համար։ Ադրբեջանից եվրոպական գազի գնումները և զենքի վաճառքը զգալիորեն գերազանցում են Հայաստանին տրամադրվող օգնությունը, ընդլայնման նախնական առաջարկները և զենքի վաճառքը։ Նույնիսկ Փարիզը, որը վճռականորեն աջակցում էր Հայաստանին՝ այս տարի փորձեց մեղմացնել իր դիրքորոշումը Ադրբեջանի նկատմամբ։

Սակայն, եթե խաղաղություն հաստատվի և միջանցքը բացվի, Եվրոպայի տնտեսական ինտեգրման փորձը կդառնա ավելի արդիական, ինչպես նաև նրա նորահայտ ռազմական հզորությունը։

Վաշինգտոնի արարողությունը խաղաղության ուղղությամբ իրական քայլ է։ Այն ընդունում է Ամերիկայի ներգրավվածությունը և ընդգծում երկու երկրների խաղաղության ցանկությունը՝ երկու փաստ, որոնք հայտնի են եղել, բայց լիովին չեն ընդունվել։ Սակայն հակամարտության արմատական ​​պատճառը չի լուծվել, այն պարզապես հետաձգվել է և միջոցառումը բացառվել է այն կողմերից, որոնք կփորձեին այս պահին հասնել իրենց ուզածին։

«ԱՄՆ հատուկ բանագնացներ Թոմ Բարաքը և Սթիվ Ուիթքոֆը պետք է արագ գործեն: Եվրոպան կարող է կարևոր դեր խաղալ միջանցքի նախագծման և ֆինանսավորման գործում՝ դիրքավորվելով այնտեղ հայտնաբերված որոշ ռիսկերի մեղմացմանը նպաստելու համար», - նշվում է Օ'Բրայենի հոդվածում: